Таъсири номатлуби тағйирёбии иқлим дар Ҷумҳурии Тоҷикистон

Ҳудуди Тоҷикистон ва аҳолии он таҳти таъсири фаъоли равандҳои гуногуни табиӣ, ки  ба офатҳои табиӣ оварда мерасонанд, қарор доранд.  Аз  офатҳои табиии хатарноки дар ҷаҳон паҳншуда зиёда аз бисттояш дар Ҷумҳурии Тоҷикистон дида мешаванд.   

 Ҷудошавии релефи Тоҷикистон, равандҳои муосири тектоникӣ, шабакаи тараққикардаи гидрографӣ, боришоти шадид дар минтақаҳои хос ва иқлими континенталӣ ба андозаи зиёд боиси рушди шиддатноки равандҳо ва падидаҳои геодинамикӣ аз қабили ярчҳо, фурӯравии замин, тармаҳо ва ғайра мешавад, ки ба ҷамъ шудани шикастапораҳои чинсҳои кӯҳӣ дар соҳили дарёҳо гардида, боиси ташаккули сел ва обхезиҳои фалокатбор мегардад. Ин падидаҳо ба хоҷагии халқи ҷумҳурӣ зарари калон мерасонанд. Талафоти солона аз тағйирёбии иқлим ва ҳаводиси шадиди иқлим 600 миллион доллари ИМА ё 4,8% Маҷмӯи Маҳсулоти Дохилии Тоҷикистон ҳисоб карда мешавад. Дар ин росто, таъмин намудани ҳифзи иншооти хоҷагидорӣ аз хатари ғарқшавӣ ва обхезӣ, истифодаи кафолатноки заминҳои ҳудуди ҳавзаи дарёҳо, пешгирии оқибатҳои хушксолӣ ва дигар офатҳои табиӣ, ки дар ниҳояти кор мушкилоти иқтисодӣ, экологӣ, демографӣ ва иҷтимоии ҷумҳуриро ба бор меоранд, хеле муҳим аст.

Селҳои лойюсангӣ яке аз намудҳои харобиовартарин зуҳуроти табиӣ мебошанд. Онҳо дар як муддати хеле кӯтоҳ миқдори зиёди шикастапораҳои омехтаи ҷинсҳои кӯҳиро меоранд. Суръати ҷараёни чунин намуди селҳо метавонад  беш аз 5-10 м/с бирасад ва ҳангоми ҳаракат кардан онҳо сангии вазнашон якчанд тоннаро оварда, боиси харобшавии объектҳои хоҷагии халқ мегардад.

Бузургтарин мавзеи фаъолияти сел ҳавзаҳои дарёҳои Вахш, Обихингоб, Қизилсӯ, Панҷ ва Зарафшон мебошанд, ки дар ин ҳавзаҳо ҳар сол ба ҳисоби миёна 70-100 сел ба қайд гирифта мешавад. Фаъолияти сел дар моҳи апрел (35% тамоми селҳо) ва дар моҳи май (28% тамоми селҳо) ба мушоҳида мерасад. Дар минтақаҳои доманакӯҳ ва миёнакӯҳӣ давраи хатарноки сел ва обхезиҳои фалокатбор асосан дар фасли баҳор ва дар минтақаҳои баландкӯҳӣ дар фасли тобистон ба қайд гирифта шуда, боришоти шиддатнок сабаби асосии пайдоиши сел мебошад (80%).

Ҳарорати баланди ҳаво метавонад ба зуд об шудани захираҳои барф ва ях оварда расонад ва барои ташаккули селҳои пиряхӣ шароит фароҳам оварад. Инчунин, селҳо одатан дар натиҷаи рахна шудани кӯлҳо ба амал меояд, ки дар натиҷаи ҳаракати пиряхҳо ва қабатҳои моренагӣ (қабати пирях, ки бо шикастапораҳои ҷинсҳои кӯҳӣ пӯшида шудааст) ба вуҷуд омадаанд.

Ҳамин тариқ, бинобар сабаби тағйирёбии иқлим шумора ва оқибатҳои офатҳои табиӣ, аз ҷумла обхезиҳои шадид ва сел меафзоянд, ки зарари зиёди моддиро мерасонанд, аз ҷумла заминҳои ҳосилхез аз коркард мебраоянд, нуқтаҳои аҳолинишин, объектҳои хоҷагии халқ, роҳҳо, пулҳо, каналҳои обёрӣ, иншооти гидротехникӣ ба таъсири харобиовар дучор мешаванд. Андешидани чораҳои пешгирикунанда ва мутобиқшавӣ метавонад таъсири офатҳои табииро коҳиш диҳад ва дар баъзе ҳолатҳо метавонад зарарро пешгирӣ кунад.

Тағйирёбии ҳарорат ва миқдори боришот

дар Ҷумҳурии Тоҷикистон.

 Дар ҳар даҳсолаи давраи солҳои 1940 то 2020 дар Ҷумҳурии Тоҷикистон баланшавии ҳарорати ҳаво аз 0.1ºC-0.2ºC мушоҳида гардидааст. Шумораи рӯзҳои ҳарораташ +40ºС ва аз он зиёд меафзоянд. Баландшавии ҳарорати миёнаи ҳаво дар н.Данғара (+1,2ºC) ва ш.Душанбе (+1ºC) ба қайд гирифта шудааст. Дар минтақаҳои кӯҳистон афзоиши он +0.3ºC то +0.5ºC ба қайд гирифта шудааст, дар ҳоле, ки дар минтақаҳои баландкӯҳ бошад ҳарорати ҳаво 0.2ºC-0.4ºC афзоиш ёфтааст. Тамоюлҳои охирини гармшавӣ дар давраи солҳои 2001-2010 ба қайд гирифта шуда, он нишон медиҳад, ки ҳарорати миёна дар ҳар даҳсола нисбат ба минтақаҳои дар баландиҳои 1000-2500 метр аз сатҳи баҳр воқеъбуда 0,8ºС баландтар буд. Дар минтақаи баландкӯҳӣ афзоиши мушоҳидашуда аз меъёри иқлимӣ 0,2ºС баландтар ба қайд гирифта шуда, ҳарорати ҳаво ба ҳисоби миёна дар фасли зимистон 0.1ºC-1.1ºC ва дар фасли баҳор 0.1ºC-1.3ºC баландтар ба қайд гирифта шудааст. Ҳарорат дар фасли тирамоҳ дар ҳамаи минтақаҳои кӯҳӣ аз ҳисоби миёна аз 0.6ºC-1.1ºC зиёд арзёбӣ гардид.

Ҳаҷми боришоти солона давраи солҳои аз 1940 то 2020 аз 5% то 10% зиёд шудааст. Дар давраи тобистон бошад давраи солҳои 1976 то 2012 афзоиши нисбатан назарраси боришот ба қайд гирифта шудааст. Дар аксар ноҳияҳои ҷумҳурӣ миқдори рӯзҳои бо боришоти шиддатнокии 5мм ва аз он зиёд хусусан дар  ноҳияҳои баландкӯҳии марказӣ мушоҳида шуда, шумораи рӯзҳои боришоти шиддатнок (30 мм дар як рӯз) дар ноҳияҳои доманакӯҳии кишвар, масалан, дар водии Ҳисор зиёд шуданд.

Гуфтан ба маврид аст, ки афзоиши тармаҳо боиси нигаронӣ мебошанд. Дар солҳои 2002-2006 зуҳуроти тарма боиси марги беш аз 50 нафар гашт. Соли 2010 бошад тармафароӣ боиси баста шудани роҳи стратегие, ки маркази ҷумҳуриро бо шимоли он мепайвандад, баста буд.

Арсаҳои ояндаи тағирёбии иқлим.

Арсаҳои ҳарорати ҳаво. То соли 2030 нисбат ба солҳои 1961-1990 ҳарорати миёнаи солона дар ҳамаи минтақаҳои кишвар 0,2°С-0,4°С зиёд хоҳад шуд, ки ин ба тамоюлҳои дар давоми 15-20 соли охир мушоҳидашуда мувофиқ аст. Дар фасли зимистон болоравии ҳадди чашмдошти ҳарорати ҳаво тақрибан 2°C ба назар гирифта шудааст. Дар фаслҳои тобистон ва зимистон ҳарорати ҳаво ҳатто дар Помир ва кӯҳҳои Ҳиндукуш боло хоҳад рафт. Ҳамзамон, ҳарорат дар минтақаҳои кӯҳӣ нисбат ба минтақаҳои водибуда ва иқлими хушкдошта бо суръати баландтар афзоиш хоҳад ёфт. То охири асри 21 тибқи арсаи ҳарорати ҳаво гармшавии ҳаво дар ноҳияҳои ҷанубии Тоҷикистон, инчунин дар ноҳияҳои кӯҳии марказии Тоҷикистон ва Помири ғарбӣ аз 5° С баланд пешбинӣ шудааст (Расми 1).

Расми 1. Тағйирёбии ҳарорати ҳавои пешгӯишуда.

Арсаҳои боришот. Арсаҳои боришот дар асоси се арса (A1B, A2, B1)  таҳия шудаанд ва дар назар дошта шудааст, ки дар ҳавзаҳои дарёҳои калон ба монанди Вахш ва Панҷ тағйироти назаррас ба амал намеояд (Расми 2). Аммо, тағйирот дар сатҳи пасттарин ва баландтарини боришот дар назар буда, боридани боронҳо зиёд гардида, ҳаҷми боришоти барф коҳиш хоҳад ёфт. Арсаҳо тахмин мекунанд, ки мувофиқи тақсимоти ҷуғрофӣ тағйироти зиёд дар шиддатнокии боришоти борон бо кам шудани боришоти солона дар минтақаҳои ҷанубии кишвар ба амал меояд. Мувофиқи пешгӯиҳо фасли тобистон намноктар ва фасли зимистон бошад нисбатан хушктар мешаванд, ки ин вазъият метавонад боиси обхезӣ ва хушксолии дарозмуддатро ба миён орад.

Расми 2.Миқдори боришоти пешгӯишуда

Сарчашма : Агентии обуҳавошиносии Кумитаи ҳифзи муҳити  зисти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон